Thơ Trần Vàng Sao và cuộc đời ông Nguyễn Đính: khối băng kỷ thiên hà xa xót

Cùng lứa với bác sĩ Đặng Thuỳ Trâm, vị ấy gây rúng động bằng văn bản lan truyền trên mạng: tập hồi ký ‘Tôi bị bắt’ [(Nhớ lại những năm tháng tôi bị bắt rồi được thả ra và sống như tù] đề tên thật ‘Nguyễn Đính’, viết tại quê nhà Vỹ Dạ (9.1993).

Người Huế này sinh thời tự hứa ‘bây giờ cho tới cuối đời, thì tôi vẫn cứ như tôi thế này’ từng khiến một cậu sinh viên Văn khoa, hồi gần ba mươi năm trước, ti toe tìm đọc một lèo khủng khiếp bài thơ ‘Người đàn ông bốn mươi ba tuổi nói về mình’ (Vỹ Giạ, 9.1984) để rồi tự nhiên thấy nước mắt rơi ràn rụa:

‘Tôi sống yên ổn với những việc làm hàng ngày của mình

Không định được ngày mai

Có một đồng để mua cho con nửa cái bánh tráng hay hai cái kẹo gừng

Có hai đồng cất dưới chân đèn trên bàn thờ lỡ khi hết dầu thắp tới bữa thiếu ruốc hết bột ngọt

Mả cha cuộc đời quá vô hậu

Cơm không có mà ăn

Ngó lui ngó tới không biết thù ai

Những thằng có thịt ăn thì chẳng bao giờ ỉa vất’…

Ám ảnh về miếng cơm, manh áo, bữa đói bữa no đi vào thơ ông Đính thật thà kể tả:

‘Những ngày hết gạo hết tiền hết củi

muối sống không còn một hột của tôi

Những trách canh rau khoai tháng năm không có bột ngọt

Hai mắt tôi mở to

Đầu tôi cúi thấp

Miệng tôi há ra

Những lá khoai nhám và rít mắc vài hột cơm

dồn cứng chật cuống họng

Nói thật lúc này tôi muốn được say rượu

Họa may thấy một đồng thành ba bốn đồng’…

Nỗi niềm sợ hãi (‘rứa can chi không bây hè’) ám vào người đến độ ông đọc thành tiếng thơ mình viết trong sổ tay mà vẫn cảnh giác ngó quanh: ‘…còn tôi lựng đựng làm ma đầu đường, ma thì ăn gió ăn sương, tôi thì cúi mặt đứng đường ngả tay…’

Không rõ trong cuốn sách mới được trao giải có dẫn bài thơ ‘Tau chưởi’ (29.6.1997). Đó là một áng văn vần lần khân giữa thi tính thanh tẩy trộn lẫn cái khốn nhục của nỗi niềm cuồng nộ thô tục mà đức hạnh sáng ngời:

‘…thượng tổ cô bà bây

mụ cô tam đợi mười đời bây

tau xanh xương mét máu

thân tàn ma dại

rách như cái xơ mướp chùi trách nồi không sạch

mả ông bà cố tổ bây kết hết à

tụi bây thằng nào cũng híp mắt hai cằm

bây ăn chi mà ăn đoản hậu

ăn quá dã man

bây ăn tươi nuốt sống

mà miệng không dính máu

người chết bây cũng không chừa

năm năm mười năm hai mươi năm

xương chân xương tay sọ dừa vải liệm`

bây nhai bây khới bây mút

cả húp cả chan bây còn kêu van xót ruột

bao nhiêu người chết diều tha quạ rứt xương

khô cốt tàn dọc bờ dọc bụi giữa núi giữa rừng

để bây xây lăng đắp mộ dựng tượng dựng đài cho

cha mẹ cố tổ bây

hỡi cô hồn các đảng

hỡi âm binh bộ hạ

hỡi những kẻ khuất mặt đi mây về gió

trong am trong miếu giữa chợ giữa đường

đầu sông cuối bãi

móc họng bóp cổ móc mắt bọn chúng nó

cho bọn chúng nó chết tiệt hết cho rồi…’

Ai ở miền Trung hẳn không xa lạ với truyền thống kháy khịa, chịu đựng giỏi song cũng biết nói cho sạch gan ruột, đã chọc giận ắt bị chửi đúng thứ tự lớp lang trút bỏ…

Đó là phẩm tính bòn rút cả một đời, mang tâm thế nạn nhân chẳng hề sai trật.

‘…qua được một ngày

đang ăn ngậm miệng lại

không biết bữa sau phải ăn chi

tức như thằng hề không chọc được ai cười

người nhắc tuồng đã bỏ quên sách

đứng ngó khán giả qua cánh gà

tôi chỉ còn biết đằng hắng trong cổ

không biết sống để làm gì mà cực quá sức

buổi chiều hai đứa bé ngồi dưới cái dù du giữa chợ nhìn mưa giọt trên đống chai bể

ông già quét rác úp cái mũ lác rách lên mặt nằm trên sạp gỗ kê hàng hát bài đêm khuya dựa gôc cây bòng

tôi vấn một điếu thuốc

nước ướt giấy rách thuốc dính cả hai tay

tôi hết thèm

con nhện sa trước mặt

tôi không còn gì hết

hai bàn tay mười ngón

hai bàn chân mười ngón

trên càng xe và trong bùn đá

tôi đứng giữa ngã ba đường và nơi đông người qua lại

chờ các ông các bà kêu một tiếng tôi dạ to

cái lục lạc kẽm

kêu lanh canh

tôi xin thêm hai giác nữa đường xa nhiều dốc buổi trưa trời nắng phải uống nước nhiều

tôi muốn làm thằng hề chùi hai ống tay áo lên mặt giả đò khóc cho người mặt đỏ đội mũ thẻ ngang chỉ vào mặt chưởi bới

sau đó màn khép lại

người cầm chầu bỗng đánh trống liên hồi…’ (‘Ngậm ngải tìm trầm’, 11.1983).

Đoạn cuối trong ‘Lời khai của một thằng hề mất trí’ (4.4.1990):

‘… các con đi đâu hết

tôi không biết chơi với ai nữa

có đứa nào không có việc chi làm vác đá đôi tôi bể đầu

tau đã xanh xương mét máu

ăn chi nơi tau

mà một con mắt ngó một con mắt trừng

còn một mình giữa nắng tôi hát bài chú chuột cắp trứng ra không biết làm sao kéo đi

bây giờ mà có một cục cơm nguội ăn không cũng được

lí lịch của tôi đã khai rõ ràng ngang đây

tôi làm dấu một gạch chéo để sau đừng ai thêm thắt’.

Là thi sĩ, nên cái nhìn về thân phận người và chính cuộc đời cũng tuyệt chiêu, độc sáng:

‘Tôi tưởng tôi dại và quá tội

Những điều bỏ qua khi không nhớ lại

Con kiến cắn ở sau lưng

Tay không với tới được

Cuộc đời kể cũng vui’ (‘Những điều có khi hôm nay bỏ qua không nhớ’, 20.3.1985).

Và dĩ nhiên, yêu đương rồi làm thơ tình không dám đụng hàng ai:

‘Em ơi

Thế này em ơi

Tôi đã hôn em như một kẻ bị ma ám

Dữ tợn và mệt mỏi

Sau đó tôi buồn quá sức

Em ơi là em

Tôi ngồi lại một mình dựa cột đình giữa chợ

Mở to hai mắt nhìn những nuột lạt trên mái tranh

Một hai ba bốn

Mười lăm mười sáu

Những nuột lạt đứt những sợi tranh mốc

Tôi đã thấy hết da thịt em

Thơm tho và mặn

Em mở miệng cười

Những sợi tóc ngắn những sợi tóc dài

Những sợi tóc đứt trong miệng tôi

Tôi có nghe em nói

Tôi có thấy cổ em dài

Tôi có thấy ngực em thở

Miệng tôi chảy máu

Em ơi là em

Tôi đã hôn em cực khổ như thế

Em có nhớ gì lúc đó

Buổi trưa mùa đông trời không mưa

Tôi không nghe tiếng nước giọt

Hai bàn chân em cong

Bây giờ tôi ngồi không một mình

Lúc đó tôi muốn chết

Cho em thấy không còn ai trên cuộc đời này

Và em sẽ lang thang như một mụ điên

Ăn hết quần áo

Cuối cùng đứng ở một góc chợ

Chờ trời mưa thật to.’ (‘Lúc đó thế này em ơi’, 20.6.1989).

Có một nhà báo kiêm sử gia nhận xét: ‘Rất nhiều người, thân cũng như sơ, trong câu chuyện hay trong bài viết liên quan đến anh, thường mô tả anh luôn tỏ vẻ sợ hãi, như biểu hiện của một thứ hội chứng nào đó’. Dòng cuối bài đăng ‘Giọt lạ lưng trời mưa Huế’ bày tỏ nguyện vọng hồi tác giả Trần Vàng Sao còn sống (2018): ‘Mong nhà thơ sớm được trả lại thứ đã bị đánh cắp’.

Đọc thơ Trần Vàng Sao và cuộc đời ông Nguyễn Đính, chúng ta dễ dàng thấy lộ ra tình yêu đất nước giản dị, thái độ gắn bó quê hương bền bỉ, lòng thương ‘mẹ áo rách, chẳng khi nào nhớ tuổi mình bao nhiêu’… Song thiển nghĩ, những dư vị và trầm tích ông để lại hôm nay tựa như thứ băng gánh gồng đóng chặt của kỷ thiên hà xa xót: khối uất ức, ngang trái vẫn còn chưa được giải thoát của sự thật sâu kín thuộc về những phận thường dân, vô tội.–