Khi đọc bài nêu ý kiến của hai người lớn tuổi được xưng danh là “chuyên gia tâm lý” về vụ ‘bà Tưng’ Lê Thị Huyền Anh, tôi thấy bản thân làm phép liên kết ngay với cả các ông, bà, anh chị trẻ trung, bằng cấp đầy mình trong chuyện bình luận về những người của công chúng vốn nổi đình nổi đám, chiếm đầy ắp các trang mạng.
Thực tế, trên tiến trình xuất hiện trước công luận, làm việc với truyền thông đại chúng thì chắc chắn, rất đáng quan tâm tìm hiểu cách thức các quý vị chuyên gia tri nhận về các thiết chế này như thế nào. Những mô hình tinh thần nào họ áp dụng đặng không ngừng nỗ lực tạo nên ý nghĩa cho các cuộc trao đổi mang yếu tố học thuật và đạo đức? Đâu là mục tiêu truyền thông họ muốn hướng tới? Một loạt các yếu tố gì ảnh hưởng đến việc họ phát biểu và đưa ra quyết định?
Cơ chừng trải nghiệm riêng của các yếu nhân hay lên báo thế thường nghiêng sang khía cạnh đổ lỗi cho công chúng kém hiểu biết khoa học tâm lý, họ quá dễ bị tác động bởi ý thức hệ và lối kiểu thông tin mang suy tư, não trạng tương tự.
Hình như họ thiếu vắng hẳn thao tác bổ sung các nghiên cứu và hoạt động của bản thân về hiểu biết tâm lý học của công chúng, với các nghiên cứu và hoạt động về hiểu biết tâm lý học của người làm khoa học, hành nghề chuyên nghiệp.
Không khó phát hiện các yếu tố tác động tới quan điểm của họ: nền tảng xã hội, giới, thế giới quan, ý thức hệ, các nguồn thông tin, tri giác về những chuẩn tắc nhóm, và các tiến trình liên quan đến truyền thông khác; đặc biệt cần nhấn mạnh sự thiếu hụt kỹ năng truyền thông cũng như mối quan tâm hạn chế của giới làm nghề trong truyền thông đại chúng. Tất thảy, có thể nói, phản ánh sự xâm lấn ngày càng tăng của “mô hình thiếu hụt” mang tính truyền thống của truyền thông khoa học.
Vì những giới hạn trong nhận thức như vậy, các chuyên gia ít nhiều khẳng định rằng thông tin khoa học tâm lý nên cần thật giản đơn, chọn từ quấy quá, giàu hình ảnh và đậm chất giải trí. Họ nhìn nhận công luận tư duy phi lý tính và không hệ thống đến độ họ phát biểu tuyền loanh quanh, nêu ý vặt vãnh và phản ứng quá mức với những nguy cơ nhỏ nhặt; một số người khác dường như nghĩ rằng công luận nghiêng về hướng cảm tính và sợ hãi, đa phần tập trung vào khía cạnh tình cảm, mối bận tâm cá nhân và khó cắt bỏ thái độ lưu giữ lâu nay.
Nói chung, chính trạng thái rất tự tin vào năng lực đạo đức riêng có đã dẫn đưa chúng ta dính mắc rắc rối; diễn đạt khác đi, do quá thường tuyên bố rằng mình “không bao giờ lầm đường lạc lối” nên khi thực sự buộc phải đương đầu với một sự lựa chọn đạo đức phức tạp thì chúng ta thiếu vắng các kỹ năng chính yếu cần thiết để làm điều đúng.
Bình luận về các nhân vật nổi tiếng đòi hỏi các chuyên gia phải hội đủ chí ít ba lĩnh vực: kỹ năng truyền thông, hiểu biết về nhân cách, và nhất là hiểu biết về nhân cách của các nhân vật nổi tiếng.
Ở đây, nhấn mạnh lần nữa, truyền thông đạt mức kỹ năng thiện xảo là sự kêu gọi điển hình trong việc thảo luận tâm lý của các nhân vật nổi tiếng; bao gồm một sự cân bằng giữa tính chính xác, và sự nhạy cảm liên nhân cách.
Thực tế, các chuyên gia tâm lý khi lên báo đã tận dụng quyền năng để vun bồi một hình ảnh nhân cách có phần thô lỗ và mang tính giễu nhại đối với các nhân vật nổi tiếng gây dư luận ồn ào.
Ngoài việc viết, nói hết sức rõ ràng đặng đảm bảo đánh giá người khác thật cẩn trọng và tuân thủ luân thường đạo lý thì cũng cần chú trọng tới năng lực sử dụng có ý thức hiểu biết tâm lý học dựa trên nền tảng thật khoa học; năng lực như thế cho phép một chuyên gia thấu hiểu nhân cách của người khác giỏi giang hơn hẳn so với một cá nhân bình thường.
Kiến thức chuyên ngành có thể bộc lộ dưới nhiều dạng thức, song các dạng thức chia sẻ thông thường được khởi lên từ nghiên cứu nhằm mục đích trợ giúp tốt hơn việc hiểu biết con người.
Câu chuyện ‘bà Tưng” Lê Thị Huyền Anh bên cạnh ví dụ minh chứng sức mạnh khuynh đảo của mạng xã hội, nó còn biểu tỏ áp lực xã hội (đối xử không công bằng trước những khác biệt mang tính người). Áp lực ấy có nhiều kiểu loại, và những khác biệt thông thường chính yếu hay dùng để phân biệt điều được ưa thích và ghét bỏ: bản dạng giới, định hướng giới, tôn giáo, sắc tộc, quốc gia, ngôn ngữ bản địa, khiếm khuyết cơ thể, dấu hiệu thể lý, nền tảng kinh tế, v.v…
Biểu hiện của sự đối xử sai trái về mặt xã hội dễ thấy nhất ở đối tượng tuổi mới lớn là định kiến, phân biệt đối xử, quấy rối và tội đồng lõa. Lần lượt quyền năng của các ứng xử tệ hại này:
- kích hoạt sự tự ti mặc cảm mà nếu nạn nhân tin thì có thể tạo ra kết quả tự hất hủi bản thân
- chối bỏ tự do và mất cơ hội công bằng
- đe dọa sự an toàn và cái gì như sự trả đũa sẽ làm khách quan hóa định kiến và trạng thái phân biệt đối xử
- thông đồng và trơ lỳ ở những người biết điều gì đang diễn ra song họ quyết định không thổ lộ hoặc tham gia.
Hầu hết chúng ta bị phấn khích bởi vẻ đẹp và đời sống của những người nổi tiếng, thậm chí còn tò mò vô độ trước những vui thích, khoái sướng của nhân vật nữa. Các chi tiết có thể thay đổi chút ít, song yếu tính thì cùng một câu chuyện, tuần này qua tuần khác, hết năm này sang năm khác.
Lý do để chúng ta ngạc nhiên vô cùng trước những thất bại của nhân vật nổi tiếng: việc chúng ta khó xếp mình vào loại “ứng xử hữu lý” được phản ánh các cảm xúc sâu xa và những mê tín tưởng chừng đã lãng quên lâu rồi. Sự kiện là trong khi chúng ta buôn dưa, tán gẫu triền miên về những nhân vật nổi tiếng thì bản thân họ cũng là những nạn nhân.
Lòng chúng ta nảy sinh cảm giác được tái bảo hiểm khi nhận ra họ thất sủng, bại trận, và khá kỳ lạ, người ta có thể đôi khi nghe thấy trong lời bình luận một cái gì như là sự tri ân vậy. Các nhân vật nổi tiếng sở hữu tài năng và sự quyến rũ, mà với lực lượng hâm mộ đông đảo của họ, khiến thần tượng trở thành sự diễn bày đẹp nhất của những gì con người có thể là…
Song điều đó dễ là một sự vinh danh nguy hiểm nếu cứ ôm mang mê mải.